(Auteur: nl.taal/Flibsy, december 2010).
Een mini-uitleg voor nl.taalers zonder fonetische of fonologische achtergrond.
Dit is een zeer beknopte van-dik-hout-zaagt-men-planken uitleg, die voornamelijk algemeenheden beschrijft. De uitleg is dan ook slechts bedoeld om de nl.taaler te voorzien van basale kennis die hem in staat stelt het gebruik van de notaties in postings correct te interpreteren.
Met enige regelmaat ontstaan in nl.taal discussies over uitspraak.
Zolang dit beperkt blijft tot hoe 1 Nederlandse klank klinkt kun je daarbij wel spreken over 'de e van pet' en 'de a van vader', maar als het complexer wordt is het niet praktisch dit vol te houden. Het is dan handiger gebruik maken van de notatiesystemen die in de fonologie en fonetiek worden toegepast; dan schrijf je [E] en [a], en heb je vader en zijn pet niet meer nodig.
Die ´officiële´ notaties zijn niet heel ingewikkeld, maar je moet enige basisprincipes in de gaten houden om ze goed te interpreteren.
Vanaf eind 19e eeuw is voor de notatie van klanken IPA ontwikkeld (http://nl.m.wikipedia.org/wiki/Internationaal_Fonetisch_Alfabet). De notatie van IPA is gebaseerd op het Latijnse alfabet, maar gebruikt lettervariaties om klanknuances te onderscheiden. Daarnaast voorziet IPA in modificaties die iets vertellen over lengte, nadruk, intonatie, toonhoogte en meer, dus alle elementen die, internationaal, de ene klank van de andere onderscheiden. (In nl.taal wordt voornamelijk de ´lang´ modificatie gebruikt).
De klankwaarde van een IPA-symbool is internationaal altijd dezelfde. In discussies over klanken waarin taalgrenzen worden overschreden is het dan ook wenselijk IPA exact toe te passen.
Fonologen en fonetici gebruiken voor het noteren van exacte klanken altijd IPA, en zijn zich welbewust van de klanknuances van de IPA symbolen die ze gebruiken.
Leken herkennen de notatie voornamelijk uit woordenboeken. Het gebruik is lastig, onder meer omdat de precieze betekenis van de lettervariaties en modificaties onbekend is en/of omdat de klanknuances die ze weergeven onbekend, onwaarneembaar of onproduceerbaar zijn. Leken interpreteren een IPA letter veelal als de verzameling van alle lettervariaties (inclusief modificaties) ervan.
SAMPA is één van de alternatieve notatiesystemen voor IPA, die wordt toegepast als de IPA symbolen zelf niet kunnen worden gebruikt. In nl.taal is het gebruikelijk SAMPA te gebruiken om IPA symbolen weer te geven.
http://www.theiling.de/ipa/ is een aardige site die niet alleen een uitgebreid overzicht van de SAMPA notatie geeft, maar ook een online SAMPA-IPA converter biedt. Zo vertaalt hij de Sampa-transcriptie voor ´aapje´ van [a:pj@] naar de IPA-notatie [aːpjə].
(Zie de modificatie ´:´ - SAMPA [a:] is een lange [a])
Klanknotatie geef je aan door de IPA-symbolen binnen [] te plaatsen; dat betekent dat de genoteerde IPA symbolen exact moeten worden geïnterpreteerd als de ermee samenhangende klankwaarde volgens IPA.
Hierbij past een kanttekening dat de mate van exactheid samenhangt met de deskundigheid van de auteur, maar ook met de context. Als een klanknuance in een context niet van belang is kan ook de deskundige alle variaties van de IPA letter bedoelen.
Foneemnotatie geef je aan door de IPA symbolen tussen // te plaatsen; dat betekent dat ieder genoteerd IPA symbool moet worden geïnterpreteerd als een klank die representatief is voor een betekenisonderscheidend klankspectrum, ook wel foneem genoemd.
Het eerste wat je je bij 'foneem' moet realiseren is dat dit een taalspecifiek begrip is:
Een foneem is een klankspectrum dat binnen een taal betekenisonderscheidend is. Officieel heet het dat de taal minimaal 1 paar woorden moet kennen die in betekenis verschillen, en waarin alleen dat klankspectrum significant is.
In foneemnotatie kun je daarom nooit iets zeggen over de exacte uitspraak van klanken; een klankspectrum kan zelfs meerdere IPA-letters bestrijken.
Voorbeeld in het Nederlands:
/pe:r/ is de NL foneemnotatie van peer, maar het woord wordt uitgesproken als [pe:r] of [pI:r] of andere variaties, die de Nltalige allemaal automatisch herkent als peer. Merk op dat de foneem hier het bereik van IPA letters overschrijdt.
Voorbeelden in andere talen (met dank aan Ruud Harmsen):
Je kunt het Japanse foneem dat net zo goed een beetje [l] als een beetje [r] kan zijn noteren als /r/. (Of als /l/, als je het maar uitlegt.) Evenzo kan /r/ in het Engels allerlei dingen betekenen variërend van een Amerikaanse r tot in Zuid-Engelse eindpositie helemaal niets. En een Nederlandse /r/ en een Franse /r/ is weer iets anders.
Gebruik dus in een taaloverschrijdende discussie over klanken geen /foneemnotatie/ van de ene taal om iets over klanken in de andere taal te zeggen, gebruik daar altijd [klanknotatie] voor.
Als je in uitspraakdiscussies de besproken klank of klankreeks weergeeft in normale spelling plaats je die tussen <>. Vaak correspondeert spellingnotatie met een foneem. Een klank/letter als <IJ> kun je op die manier heel goed weergeven, zo voorkom je misverstanden in de IPA-notatie /Ei/ die niet staat voor de combinatie van /E/ en /i/, maar voor de foneem die we schrijven als <ij> in <pijn>.
Hieronder vind je een overzicht van de SAMPAnotatie van de Nederlandse fonemen. Het is overgenomen van http://www.phon.ucl.ac.uk/home/sampa/dutch.htm.
Voor iedere foneem noteert dit overzicht de [hoofdklank]. Bedenk wel, dat dit steeds slechts 1 klank binnen het klankspectrum is! Voor de meeste klanken in het overzicht is het gegeven voorbeeld wel eenduidig, maar in enkele gevallen niet. Dit gaat echter pas tellen zodra je echt specifiek op klankniveau gaat discussieren, en dat valt buiten de scoop van dit artikel.
Als je deze kleine set kent kun je vrijwel alle NL klanknotaties toepassen, en merken dat het veel verwarring kan voorkomen dan wel uit de wereld helpen. Zolang je binnen het Nederlands blijft maakt het vaak ook niet zoveel uit of je het nu over fonemen hebt of niet. Dat wordt pas echt belangrijk in taaloverschrijdende discussies.
Consonants
The plosives are p b t d k (g):
Symbol Word Transcription
p pak pAk
b bak bAk
t tak tAk
d dak dAk
k kap kAp
g goal go:l (only foreign/loan-words)
The fricatives are f v s z x (G) h:
f fel fEl
v vel vEl
s sein sEin
z zijn zEin
x toch tOx
G goed Gut (also xut)
h hand hAnt
Z bagage bAga:Z(@)
S show So:u
The sonorants (nasals, liquids and glides) are m n N l r w j:
m met mEt
n net nEt
N bang bAN
l land lAnt
r rand rAnt
w wit wIt
j ja ja:
Vowels
The Dutch vowels fall into two classes, "checked" (not occurring in a stressed syllable without a following consonant) and "free".
The checked vowels aew I E A O Y @:
I pit pIt
E pet pEt
A pat pAt
O pot pOt
Y put pYt
@ gemakkelijk G@"mAk@l@k
The free vowels comprise four monophthongs i y u a:, three "potential diphthongs" e: 2: o:, and three "essential diphthongs" Ei 9y Au, exemplified as follows:
i vier vir
y vuur vyr
u voer vur
a: naam na:m
e: veer ve:r
2: deur d2:r
o: voor vo:r
Ei fijn fEin
9y huis h9ys
Au goud xAut
There are also six vowel sequences which are sometimes described as diphthongs:
a:i draai "dra:i
o:i mooi "mo:i
ui roeiboot "ruibo:t
iu nieuw "niu
yu duw "dyu
e:u sneeuw "sne:u
Several marginal vowel phonemes are only found in loanwords:
E: crème krE:m
9: freule fr9:l@
O: roze rO:z@
SAMPA home page, UCL Phonetics and Linguistics home page, University College London home page.
Maintained by J.C. Wells. Created 1995 09 19. Last modified 1996 03 18